Республикамиз давлат мустақиллигини эълон қилгандан сўнг, ислоҳотлар жараёнида жиноят-процессуал қонунчилигини такомиллаштириш алоҳида ўрин эгаллайди. Жиноят процессининг қонуний амалга оширилиши унда белгилаб қўйилган муддатлар билан тартибга солинади.
Муддатни ҳисоблаш – бу вақтнинг ўзига хос объектив хусусияти бўлган секунд (сония), минут (дақиқа), соат, сутка ва бошқаларнинг кетма-кет алмашиниши бўлиб, инсонга хос баҳолаш мезонидир, процессуал муддатлар Жиноят процессуал кодексининг 314-317-моддаларида ўз аксини топган, якдил қилиб айтганда ишни судга қадар юритиш муддатлари бу — шахс томонидан ариза келиб тушган вақтдан ёки жиноят содир этилганлиги маълум бўлган пайтдан бошлаб токи судга қадар бўлган ҳар қандай амалга оширилган процессуал ҳаракатга белгилаб қўйилган вақт ҳисобланади.
Одатда, муддатларни ҳисоблашда вақтнинг умумий бирликлари: соат, кун, ҳафта, ой ва йиллардан фойдаланиш мумкин, лекин улар о р а с и д а тафовутлар ҳам йўқ эмас. Масалан, вақтнинг у м у м и й б и р л и кларидан бўлган “кун” деганда, соат 6-00 дан 22-00 гача бўлган вақт оралиғи, яъни тун (соат 22-00 дан 6-00 гача бўлган вақт)нинг акси тушунилади. Башарти муддат кун билан ҳисобланса, муайян ҳаракат бошланган соат ёки ўша куннинг 6-00 дан 22-00 гача бўлган вақт оралиғидан бошқа барча соатлари ҳисобга олинмайди. Қонун талаби билан ўрнатилган муддатни ҳисоблаш эса амалда сўзсиз бир хилда таъминланиши учун ҳар бир вақт бирлигининг моҳиятига ҳам эътибор бериш лозим. Жумладан, “соат” деганда – 60 минут (дақиқа), “сутка” деганда – йигирма тўрт соат, “ой” деганда – ё 28, 29, 30 ёки 31 сутка тушунилади. Бир қарашда, ой – вақт бирлигининг моҳиятини, унинг ўтиши бошланган соати ва суткасини аниқ ифодалаш қийин ва уларни ҳисобга олиб бўлмайди, дейиш мумкин.
Процессуал муддатларнинг мавжудлиги барча процесс иштирокчиларини интизомга чақиради, уларни ўз вақтида муайян ҳаракат ёки ҳаракатсизликни амалга оширишга мажбур этади. Муддатларни ўтказиб юбориш эса бундай ҳуқуқларнинг йўқотилиши, “жарима санкциялари”нинг қўлланилиши мумкинлигини англатади.
Хулоса қилиб айтганда, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг амалга ошираётган жиноятчиликка қарши кураш, жиноятларни аниқлаш, дастлабки терговни тўла, ҳар томонлама ва холисона амалга оширилишини тартибга солувчи асосий воситасидан бири бу процессуал муддатлардир.
Мирҳосил ДЕҲҚОНБОЕВ,
Ўзбекистон Республикаси ИИВ
Академияси 3-босқич курсанти.