У 1857 йил 23 апрелда Сибирнинг Тоболск вилоятининг Тара шаҳрида туғилган (қаранг: Терcüме-и Ҳалим, 2-бет). У асли бухоролик ўзбек оиласидан. Отаси Умар афанди ўша даврдаги сиёсий воқеаларга аралашган ватанпарвар, онаси эса бошқирд туркларидан бўлган Афифа Ҳаним эди. Абдуррашид Иброҳим ёшлигида оиласини тарк этиб, атрофдаги шаҳарлардаги мадрасаларда таҳсилини давом эттирди. Теман мадрасасида бир муддат таҳсил олгач, ўша даврнинг машҳур мадрасалари жойлашган Қашқарга (қсẖқạр) боради. Бу ерда ўқиб юрган вақтида паспортининг муддати тугагани учун ўқишини тўхтатишга мажбур бўлган. Ўқитувчи ва имом сифатида қирғиз қабилалари орасида саёҳат қилиб, Оренбургга келади (1879). У кемага миниб, ҳаж зиёратига бориш учун яширинча Истанбулга қочди (1880). Бу ерда икки ойча қолиб, ҳаж зиёратига жўнаб кетди. Ҳаждан кейин Мадинада таълим ҳаётининг иккинчи даврини бошлади. Турли уламолардан сабоқ олиб, қироат, фиқҳ ва ҳадис илмларидан ижозат олган. 1884 йил охирида Искандария орқали Истанбулга, у ердан Тара шаҳрига қайтиб келади ва мадрасада дарс бера бошлайди (1885). Ўша йили у оила қурди. Талабаларини Мадинага олиб бориш учун Истанбул орқали иккинчи ҳажга борди. У талабаларни Мадинага жойлаштирди ва Истанбул орқали Тарага қайтди. Бу ерда “усул-и жадид” мактабини очиб, машғулотларни бошлади. Бу орада “Ливаъл-ҳамд” номли мактубини Истанбулда нашр эттириб, Россияда тарқатди.
1892-йилда Уфа шаҳридаги Оренбург шариат судига аъзо этиб сайланди ва қози бўлди. Саккиз ойга яқин шу маҳкамада мудирлик қилганидан сўнг, муфтий билан ўртасида келишмовчилик юзага келганида (1895) ўз лавозимини тарк этади. Истанбулга бориб сиёсий курашини шу ерда давом эттирди. Бу орада рус подшолигининг туркларга нисбатан қилган зулми ва адолатсизликларини очиб берувчи “Чўлпон” Йилдизи” номли китобини нашр эттириб, яширинча Россияга жўнатади. 1896 йилда у Овропага жўнади. У Швейцарияда учрашган рус социалистларига Россиядаги мусулмонларнинг аҳволини айтиб, улардан ёрдам сўради. У 1897 йил апрел ойида Истанбулдан бошлаб уч йиллик саёҳатга чиқди. Миср, Ҳижоз, Фаластин, Италия, Австрия, Франсия, Болгария, Сербия, Ғарбий Россия орқали Хитой Туркистонига, у ердан эса Сибир орқали Тара шаҳрига қайтди (1900). 1902 йилда Петербургда нашр эта бошлаган “Миръат” журнали билан Россиядаги мусулмонлар масаласини қайта кўриб чиқди. Истанбулга қайтгач, рус элчисининг илтимосига биноан ҳибсга олиниб, Одессага юборилади, лекин рус туркларининг талаблари натижасида озод қилинган.
1904 йил охирида Петербургга жойлашди ва у ерда босмахона ташкил этди. Диний-сиёсий характердаги асарлар нашр эта бошлади. Мусулмонлар ўртасида бирликни таъминлаш мақсадида “Улфат” ва “Тилмиз” газеталарини чиқарди (1905). 1905 йилги рус инқилобидан кейин вужудга келган эркинлик муҳитида рус турклари ҳам турли миллий-сиёсий фаолият билан шуғулландилар. Айни пайтда Қозон зиёлилари ва бойликлари бутун рус туркларини бирлаштириш учун фаолият бошлаганида, бу фаолиятларни Абдуррашид Иброҳим ўз қўлига олиб, Россия мусулмонларига сиёсий ҳуқуқлар бериш ва турклар ўртасида иттифоқ ўрнатиш учун қаттиқ ҳаракат қилди. Биринчидан, у мусулмонларнинг номдорларини маълум марказларга тўплаб, умумий қарорлар қабул қилинишини таъминлашга ҳаракат қилди. Шу сабабдан у Макарcада (Нижний Новгород) барча мусулмон етакчилари, олим ва ёзувчилари, бойлар ва талабалар иштирокида йиғилиш уюштирмоқчи бўлди. Бироқ ҳукумат бунга рухсат бермагач, йиғилиш Ока дарёсидаги кемада ўтказилди. Бу йиғилишда қабул қилинган Россия мусулмонларининг иттифоқ тузиши кераклиги ҳақидаги фикрдан келиб чиққан ҳолда, Абдуррашид Иброҳим Петербургга қайтиб келганида мусулмонлар ўртасида иттифоқ тузиш зарурлигини баён қилган “Минг уч юз йил Назра” номли асарини нашр этди. 1906-йил 13-январда бўлиб ўтган иккинчи йиғилишда Абдуррешид Иброҳим ва унинг дўстлари томонидан тайёрланган “иттифоқ низоми” бир овоздан қабул қилинди.
Абдуррашид Иброҳимнинг бу даврдаги сиёсий фаолиятига, гарчи у Дума кенгаши аъзоси бўлмаса-да, унинг айниқса мусулмон аъзоларига таъсири ва биринчи икки Дума даврида (1906-1907) Петербургда амалга оширган мухторият ҳаракати ва бу кенгашнинг мусулмон аъзоларидан иккитасини қўшиш керак. У ўша пайтда нашр этган “Автономия” рисоласида Россиядаги мусулмонларнинг мухторият масалалари бўйича қарашларини муҳокама қилган. Бироқ, Россия босими кучайган 3.Дума даврида кўплаб зиёлилар қамоққа ташланган ёки сургун қилинган ва қаттиқ чоралар кўрилган. Айни пайтда Абдуррашид Иброҳимнинг газеталари ва босмахонаси ёпилди. Иттифоқнинг марказий ижроия қўмитасининг икки муҳим аъзоси Абдуррашид Иброҳим ва Акчураоғлу Юсуф ўз дастурларини хорижда амалга ошириш учун юзланди. Россияни тарк этган Абдурраşид Иброҳим иккинчи катта саёҳатига чиқди. 1907 йилнинг охирида Ғарбий Туркистон, Бухоро, Самарқанд, Еттисув ва унинг атрофини ўз ичига олган бир йиллик саёҳатдан сўнг яна Тарага келиб, оиласини олиб, Қозонга жойлаштирди. 1908 йил сентабрда бу ердан жўнаб, Сибир, Мўғулистон, Манчурия, Япония, Корея, Хитой, Ҳиндистон, Ҳижоз ва Яқин Шарқ бўйлаб саёҳатини якунлаб, Истанбулда қайтди (1910). У бу сафар ҳақидаги хотираларини “Олам-и Ислом” номи билан нашр эттирди. Абдуррашид Иброҳимнинг Япониядаги фаолияти бошида Шарқ халқларининг Ғарб мустамлакачи давлатлари, айниқса Россия, Англия ва Америкага қарши биргаликда ҳаракат қилишини таъминлаш мақсадида асос солган Осиё мудофаа кучлари уюшмасини эслатиб ўтиш зарур. Ислом Японияда тарқалди. Ўғли Қозонда чоп этган “Байанул ҳақ”, Истанбулдаги “Сират-и Мустаким” каби газета ва журналларга йўллаган мақолаларида саёҳатлари чоғида кўрган жойларида кўрганларини гапириб берди. Сират-и Мустакимда Япониядаги миссионерлар Ҳз. Пайғамбарга қарши тарқатган китобига жавобан асар ёзиб, тарқатилишини сўраган биринчи мақоласи «Япон мактублари» номи билан нашр этилган. Истанбулда якунлаган бу сафари ортидан у билан бирга япон мусулмони Ҳожи Умар билан турли анжуманлар ўтказди, саёҳат таассуротлари ҳақида гапирди ва шу сабабли унга “Саёҳи-и Шаҳар” ва “Хотиб-и Шаҳар” унвони берилди.
1911-йилда италияликлар Триполини босиб олгандан сўнг, у Буюк Саҳрои Кабирни кесиб ўтиб, у ерга бориб, фронтларда фаолият олиб борди. У халқни босқинчиларга қарши сафарбар қилиш учун жиҳодий фатволар чиқариш орқали иш олиб борди. Қайтиб келгач, Шимолий Африкадаги кузатувларини Сирот-и Мустаким чоп қилинган ваъз ва маърузаларида айтиб берди. Сариқамиш руслар томонидан босиб олингандан кейин (1915) борган. Яна шу йилларда Истанбулда ташкил этилган Рус мусулмон турк қабилаларини ҳимоя қилиш жамияти аъзоси бўлиб ишлади. Жамият аъзолари билан Будапешт, Вена, Сюрих, Берлин ва София шаҳарларини зиёрат қилиб, Россияда яшаётган турк жамоаларининг дарди ва тазйиқларини тилга олди. Бу орада Ташкилат-и Маҳсусада зобит сифатида Германияга кетди. Жумладан, у мусулмон рус асирлари билан суҳбатлашиб, улардан халифалик сафларида жанг қилиш учун бирлик ташкил этишга ҳаракат қилган. Шу билан бирга, у Лозаннадаги Миллатлар иттифоқи (лъУнион дес Натионалитéс) томонидан ташкил этилган Россияда маҳкум этилган миллатлар конференциясида қатнашиб, мусулмонларга нисбатан қонуний чекловларни олиб ташлашни, диний, фуқаролик ва сайлов тизими билан бир қаторда сайлов тизимини ўзгартиришни талаб қилди. маданий автономия, Россия мусулмонлари номидан. У биринчи жаҳон уруши бошида Стокголмда ташкил этилган Россиядаги Хорижий Миллатлар Лигасида (Лигуе дес Аллозенес де Руссие) Россия мусулмонлари номидан ҳам қатнашган. Яна шу йилларда у бир гуруҳ татарлар билан бирга Берлиндаги мусулмон рус ҳарбий асирларига мурожаат қилиб, татар тилида «Жиҳод-и Ислом» номли газета чиқарди.
Германиядаги бу фаолиятларидан кейин Истанбулга қайтган Абдуррашид Иброҳим 1922-1923 йилларда Россияда, 1930 йилда Қоҳирада, 1930-1931 йилларда Маккада эди. 1934-йилда оиласи билан Японияга бориб, ўша йерда муқим бўлиб, вафотигача у ерда ислом динини ёйиш йўлида меҳнат қилди.
Токиода масжид қуриш ташаббускори бўлган ва шу масжиднинг имом-хатиби (1937) бўлди. Японияда ислом динининг расман тан олинишини таъминлади (1939). У 1944 йил 17 августда Токиода вафот этди. Унинг вафоти Япония радиоси орқали эълон қилинди ва дафн маросимида қатнашмоқчи бўлганларни тўрт кун кутгандан сўнг, у худди шу ерда катта тантана билан дафн қилинди.
Абдуррашид Иброҳим кўплаб асарлар ёзган. Уларнинг бир қисми китоб ва рисола сифатида нашр этилган, бир қисми эса газета ва журналларда чоп этилган. Қолган қисми қоралама шаклида қолди. Унинг нашр этилган асарларининг нусхалари жуда кам, чунки улар турли жойларда нашр этилган. Унинг асарларини икки гуруҳга бирлаштириш мумкин: нашр этган газета ва журналлар, таржима қилган китоб ва рисолалар.
Мустафо Исмат Узун.
Манба:
https://islamansiklopedisi.org.tr/abdurresid-ibrahim