Ўсмирлик – бу инсон ҳаётидаги қийин ва айни пайтда муҳим босқич. Болалик тугайди, бола тенг ҳуқуқли иштирокчи сифатида катталикка киришга тайёрланмоқда. Шубҳасиз, ўсмир ҳали жисмонан ёки психологик жиҳатдан ҳақиқий балоғатга етмаган, аммо шунга қарамай катталар билан тенг ҳуқуқли бўлишга интилади.
Бутун давр боланинг ўзи учун ҳам, боланинг атрофидаги катталар учун ҳам катта психологик қийинчиликлар билан боғланиб келади. Аммо атрофдаги катталар ёшлар муаммолари билан яхши таниш эмас, бу эса ушбу даврни – ўсмирликни қийин кечишга олиб келади. Психолог С.Холл бу даврни “бўрон ва ҳужумлар даври” деб атаган, шахсий ривожланишда кўплаб ўзгаришлар кузатилади ва шахсий беқарорликни асосий хусусият деб ҳисоблаш мумкин. Ривожланаётган боланинг характери ва хатти-ҳаракатларида номувофиқлик мавжуд . А.Фрейд ўсмирларнинг ўзига хос хусусиятларини қуйидагича қайд этади:
- биринчидан, ўсмирлар худбин, ўзларини “Оламнинг маркази” деб билишади ва шу билан бирга фидойилик ва фидойиликка қодир;
- иккинчидан, улар эҳтиросли севги муносабатларига киришадилар, лекин улар бошланганидек, уларни бирданига тугатиши мумкин;
- учинчидан, улар тезда жамият ҳаётига аралашиб қолишади ва шу билан бирга ёлғизлик иштиёқини эгаллаб олишади;
- тўртинчидан, улар раҳбарга кўр-кўрона бўйсунадилар ва ҳар қандай ҳокимиятга қарши дарҳол исён кўтарадилар. Баъзида уларнинг атрофдаги одамларга нисбатан хатти-ҳаракатлари қўпол ва такаббур, шу билан бирга, уларнинг ўзлари ҳам жуда заифдир. Уларнинг кайфияти оптимистик ёки пессимистик бўлади; баъзан улар иштиёқ билан ишлайди, баъзан эса улар жуда секинлашади. Ўсмирлик давридаги асосий қийинчиликлар тананинг физиологик қайта тузилиши билан боғлиқ. Ўсмирлик даври 11-12 ёшдан 15-16 ёшгача бўлган болаларнинг ривожланиш даври ҳисобланади; шу билан бирга, давр чегаралари “сузувчи”: баъзи болаларда физиологик ўзгаришлар 11 ёшда, бошқаларида – анча кейинроқ, 13 ёшда содир бўлади. Ўсмирларнинг физиологик ривожланишининг ўзига хос хусусияти нафақат тез, интенсив, балки тананинг органлари ва психологик ҳолатининг нотекис ривожланишидир, яъни, ўзгаришига олиб келиши мумкин. Физиологик ривожланиш биринчи навбатда эндокрин тизимнинг ишлашига боғлиқ бўлиб, бу жараёнда гипофиз ва қалқонсимон безлар муҳим рол ўйнайди. Улар кучли жисмоний ва физиологик ўзгаришларга олиб келадиган ўсиш гормонлари ва жинсий гормонларни фаоллаштиради. Қизларда асосий ўсиш ўғил болаларникига қараганда ўртача икки йил олдин бошланади ва 11-12 ёшда содир бўлади; ўғил болаларда бўйнинг ўзгариши 13 ёшда содир бўлади, аммо физиологик камолотнинг индивидуал тезлиги ҳам муҳим рол ўйнайди. Бўй ва вазннинг ўзгариши тана нисбатларининг ўзгариши билан бирга келади. Ўсмир ўсишининг ўзига хос хусусияти турли органларнинг номутаносиб ривожланишидир: биринчи навбатда, бош, қўллар ва оёқлар “катталар” ўлчамларига, сўнгра оёқ-қўлларга (қўллар ва оёқлар) ва энг охиргиси магистралга ўсади. Юрак-қон томир тизими юкка бардош бера олмайди, барча органларни қон билан таъминламайди, шифокорлар юрак касаллиги белгиларини қайд этадилар: юрак уриши, қон босими ортиши, бош оғриғи, бош айланиши. Ўсмирлар учун қон томир ва мушак тонусининг ўзгариши характерлидир, улар жисмоний ҳолатнинг кескин ва тез-тез ўзгаришига, ҳиссий қўзғалувчанлик ва реактивликнинг ошишига олиб келади.
Яна бир қийинчилик шундаки, ўсмир ўз организмидаги жисмоний ва физиологик ўзгаришларга мослашишга, “гормонал бўрон”ни бошдан кечиришга мажбур бўлади.
Шундай қилиб, юқоридагиларни умумлаштирган ҳолда шуни айтишимиз мумкинки, ўсмирлик ўтиш даври бўлгани учун нафақат ўсмирларнинг ўзлари, балки уларнинг атрофидаги катталар орасида ҳам муайян қийинчиликларни келтириб чиқаради. Жуда қисқа вақт ичида, тахминан 11-12 ёшдан 15-16 ёшгача, одам болаликдан катталарга айланади. Ўсмирлик давридаги қийинчиликлар муқаррар. Аммо бу даврнинг оғир ва шикастли бўлиб қолиши аввалги ёш даврларига, уларнинг атрофидаги одамларнинг тушуниш, етук шахсни қабул қилиш, ўз вақтида ёрдам кўрсатиш, тўғри ва уйғун муносабатлар ўрнатиш қобилиятига боғлиқ.
Моҳира Ахмедова,
22-умумтаълим мактаби психологи.