Эр ва хотин никоҳ шартномасига кўра биргаликдаги умумий мулкнинг қонунда белгиланган (ушбу Кодекснинг 23-моддаси) тартибини ўзгартиришга, эр ва хотиннинг барча мол-мулкига, унинг айрим турларига ёхуд эр ва хотиндан ҳар бирининг мол-мулкига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатишга ҳақлидир.
Никоҳ шартномаси эр ва хотиннинг мавжуд мол-мулкига нисбатан ҳам, бўлғуси мол-мулкига нисбатан ҳам тузилиши мумкин.
Эр ва хотин никоҳ шартномасида ўзаро моддий таъминот бериш, оила харажатларини кўтариш, бир-бирининг даромадида иштирок этиш, бошқа шахслар билан мулкий шартномалар тузиш, биргаликда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб олишга, никоҳдан ажралганда эр ва хотиндан ҳар бирига бериладиган мулкни аниқлаб олишга, шунингдек никоҳ шартномасига эр ва хотиннинг мулкий муносабатларига оид бошқа қоидалар киритишга ҳақли.
Никоҳ шартномасининг мазмуни – томонлар эр ва хотиннинг мол-мулки ҳуқуқий тартибини белгилайдиган унинг шартларидир. Никоҳ шартномасининг шартларида томонларнинг никоҳ ва унинг бекор бўлишида эр ва хотиннинг мулкий муносабатларининг муҳим жиҳатлари бўйича қарори қайд этилади. Моҳиятига кўра, никоҳ шартномаси – бу мулкий муносабатлар соҳасида эр-хотиннинг шартномага киришганидан кейинги хулқ-атворининг иродали моделидир.
Никоҳ шартномасининг фуқаролик-ҳуқуқий табиати фақат ушбу турдаги келишувга хос бўлган, унинг бошқа турдаги фуқаролик-ҳуқуқий битимлардан фарқ қилувчи муайян жиҳатлари мавжуд бўлмаслигини англатмайди. Никоҳ шартномасининг ўзига хос жиҳат (белги)ларининг мавжудлиги ушбу келишувнинг алоҳида субъектив таркибга эгалиги ва унинг йўналтирилганлиги, яъни оилавий муносабатларнинг ўзига хослиги билан асосланади. Фуқаролик кодекси 354-моддаси бешинчи қисмига кўра, шартноманинг шартлари тарафларнинг хоҳиши билан белгиланади, тегишли шартнинг мазмуни қонун ҳужжатларида кўрсатиб қўйилган ҳоллар бундан мустасно. Мазкур қоидадан келиб чиқиб, шарҳланаётган моддада шартноманинг предмети ва субъектлари доираси аниқлаштирилади. Масалан, никоҳ шартномаси ёрдамида эр-хотиннинг қонунда белгиланган биргаликдаги умумий мулки режимини ўзларининг хоҳишларидан келиб чиқиб ўзгартириш ҳуқуқларини амалга оширишлари мумкин бўлади.
Никоҳ шартномасининг мазмунини қуйидаги ҳолатлар ташкил этиши мумкин:
• эр ва хотиннинг биргаликдаги умумий мулкининг қонунда белгиланган тартибини ўзгартириш;
• эр ва хотиннинг барча мол-мулкига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш;
• эр ва хотин мол-мулкининг айрим турларига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш;
• эр ва хотиндан ҳар бирининг мол-мулкига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш.
Эр ва хотиннинг биргаликдаги умумий мулкининг қонунда белгиланган тартибини ўзгартириш, ўз навбатида, ушбу мол-мулкка нисбатан уч хил усулдаги мулкий ҳуқуқларни вужудга келтиради, яъни эр ва хотиннинг биргаликдаги эгалиги, эр ва хотиннинг улушли эгалиги, эр ва хотиндан ҳар бирининг алоҳида эгалиги.
Биргаликдаги эгалик деганда, никоҳ шартномаси орқали эр ва хотин умумий мулкининг қонуний тартибини ўзгартиришсиз қолиши англашилади. Улушли эгалик эр ва хотиннинг умумий биргаликдаги мулкига нисбатан уларнинг ҳуқуқлари муайян фоизлар кўринишида улушларга ажратилишини англатади. Масалан, хотин умумий мулкка эгаликда қилишда 65 фоиз улушга эга бўлса, эрнинг ушбу мол-мулкка нисбатан эгалик қилиш ҳуқуқи 35 фоизни ташкил этиши мумкин.
Алоҳида эгалик биргаликда эгалик ва улушли эгаликдан фарқли равишда эр ва хотин умумий мол-мулкининг уларнинг ҳар бири учун алоҳида қисмларга ажратилишини англатади. Никоҳ шартномасида эр ва хотин умумий мулкининг қайси қисми эрга ва қайси қисми хотинга тегишли бўлиши назарда тутилиши мумкин ва айнан шу усулда ҳуқуқларни тақсимлаш алоҳида эгаликни англатади. Масалан, эр ва хотиннинг кўчмас мол-мулкига эгалик эр томонидан, кўчар мол-мулкка нисбатан эгалик хотин томонидан амалга оширилиши тартибини улар танлаган бўлиши мумкин.
Никоҳ шартномасида эр ва хотин яна қуйидаги шартларни киритиши мумкин:
• ўзаро моддий таъминот бериш, оила харажатларини кўтариш;
• бир-бирининг даромадида иштирок этиш;
• бошқа шахслар билан мулкий шартномалар тузиш;
• биргаликда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб олиш;
• никоҳдан ажралганда эр ва хотиндан ҳар бирига бериладиган мулкни аниқлаб олиш;
• эр ва хотиннинг мулкий муносабатларига оид бошқа қоидалар.
Умумий қоидага кўра никоҳ шартномаси номуайян муддатга тузилади, бироқ бу шартнома муддатли тус касб этиши, яъни муайян муддатга, масалан, беш ёки эллик йилга тузилиши мумкин. Никоҳ шартномасида назарда тутилган ҳуқуқ ва мажбуриятлар мавжудлиги муайян муддат билан белгиланганда, у ёки бу ҳуқуқнинг ўзига хослигини ҳисобга олиш зарур. Шу сабабли никоҳ шартномасида айрим шартларни киритиш мумкин эмас. Масалан, муайян мол-мулк хотин (эр)га беш йил муддатга мулк қилиб берилишини никоҳ шартномасида назарда тутиш нотўғри бўлади. Чунки Фуқаролик кодексининг 164-моддасига кўра, мулк ҳуқуқи муддатсиздир.
Никоҳ шартномаси эр ва хотиннинг мавжуд мол-мулкига нисбатан ҳам, бўлғуси мол-мулкига нисбатан ҳам тузилиши мумкин.
Эр ва хотин никоҳ шартномасида ўзаро моддий таъминот бериш, оила харажатларини кўтариш, бир-бирининг даромадида иштирок этиш, бошқа шахслар билан мулкий шартномалар тузиш, биргаликда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб олишга, никоҳдан ажралганда эр ва хотиндан ҳар бирига бериладиган мулкни аниқлаб олишга, шунингдек никоҳ шартномасига эр ва хотиннинг мулкий муносабатларига оид бошқа қоидалар киритишга ҳақли.
Никоҳ шартномасининг мазмуни – томонлар эр ва хотиннинг мол-мулки ҳуқуқий тартибини белгилайдиган унинг шартларидир. Никоҳ шартномасининг шартларида томонларнинг никоҳ ва унинг бекор бўлишида эр ва хотиннинг мулкий муносабатларининг муҳим жиҳатлари бўйича қарори қайд этилади. Моҳиятига кўра, никоҳ шартномаси – бу мулкий муносабатлар соҳасида эр-хотиннинг шартномага киришганидан кейинги хулқ-атворининг иродали моделидир.
Никоҳ шартномасининг фуқаролик-ҳуқуқий табиати фақат ушбу турдаги келишувга хос бўлган, унинг бошқа турдаги фуқаролик-ҳуқуқий битимлардан фарқ қилувчи муайян жиҳатлари мавжуд бўлмаслигини англатмайди. Никоҳ шартномасининг ўзига хос жиҳат (белги)ларининг мавжудлиги ушбу келишувнинг алоҳида субъектив таркибга эгалиги ва унинг йўналтирилганлиги, яъни оилавий муносабатларнинг ўзига хослиги билан асосланади. Фуқаролик кодекси 354-моддаси бешинчи қисмига кўра, шартноманинг шартлари тарафларнинг хоҳиши билан белгиланади, тегишли шартнинг мазмуни қонун ҳужжатларида кўрсатиб қўйилган ҳоллар бундан мустасно. Мазкур қоидадан келиб чиқиб, шарҳланаётган моддада шартноманинг предмети ва субъектлари доираси аниқлаштирилади. Масалан, никоҳ шартномаси ёрдамида эр-хотиннинг қонунда белгиланган биргаликдаги умумий мулки режимини ўзларининг хоҳишларидан келиб чиқиб ўзгартириш ҳуқуқларини амалга оширишлари мумкин бўлади.
Никоҳ шартномасининг мазмунини қуйидаги ҳолатлар ташкил этиши мумкин:
• эр ва хотиннинг биргаликдаги умумий мулкининг қонунда белгиланган тартибини ўзгартириш;
• эр ва хотиннинг барча мол-мулкига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш;
• эр ва хотин мол-мулкининг айрим турларига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш;
• эр ва хотиндан ҳар бирининг мол-мулкига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш.
Эр ва хотиннинг биргаликдаги умумий мулкининг қонунда белгиланган тартибини ўзгартириш, ўз навбатида, ушбу мол-мулкка нисбатан уч хил усулдаги мулкий ҳуқуқларни вужудга келтиради, яъни эр ва хотиннинг биргаликдаги эгалиги, эр ва хотиннинг улушли эгалиги, эр ва хотиндан ҳар бирининг алоҳида эгалиги.
Биргаликдаги эгалик деганда, никоҳ шартномаси орқали эр ва хотин умумий мулкининг қонуний тартибини ўзгартиришсиз қолиши англашилади. Улушли эгалик эр ва хотиннинг умумий биргаликдаги мулкига нисбатан уларнинг ҳуқуқлари муайян фоизлар кўринишида улушларга ажратилишини англатади. Масалан, хотин умумий мулкка эгаликда қилишда 65 фоиз улушга эга бўлса, эрнинг ушбу мол-мулкка нисбатан эгалик қилиш ҳуқуқи 35 фоизни ташкил этиши мумкин.
Алоҳида эгалик биргаликда эгалик ва улушли эгаликдан фарқли равишда эр ва хотин умумий мол-мулкининг уларнинг ҳар бири учун алоҳида қисмларга ажратилишини англатади. Никоҳ шартномасида эр ва хотин умумий мулкининг қайси қисми эрга ва қайси қисми хотинга тегишли бўлиши назарда тутилиши мумкин ва айнан шу усулда ҳуқуқларни тақсимлаш алоҳида эгаликни англатади. Масалан, эр ва хотиннинг кўчмас мол-мулкига эгалик эр томонидан, кўчар мол-мулкка нисбатан эгалик хотин томонидан амалга оширилиши тартибини улар танлаган бўлиши мумкин.
Никоҳ шартномасида эр ва хотин яна қуйидаги шартларни киритиши мумкин:
• ўзаро моддий таъминот бериш, оила харажатларини кўтариш;
• бир-бирининг даромадида иштирок этиш;
• бошқа шахслар билан мулкий шартномалар тузиш;
• биргаликда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб олиш;
• никоҳдан ажралганда эр ва хотиндан ҳар бирига бериладиган мулкни аниқлаб олиш;
• эр ва хотиннинг мулкий муносабатларига оид бошқа қоидалар.
Умумий қоидага кўра никоҳ шартномаси номуайян муддатга тузилади, бироқ бу шартнома муддатли тус касб этиши, яъни муайян муддатга, масалан, беш ёки эллик йилга тузилиши мумкин. Никоҳ шартномасида назарда тутилган ҳуқуқ ва мажбуриятлар мавжудлиги муайян муддат билан белгиланганда, у ёки бу ҳуқуқнинг ўзига хослигини ҳисобга олиш зарур. Шу сабабли никоҳ шартномасида айрим шартларни киритиш мумкин эмас. Масалан, муайян мол-мулк хотин (эр)га беш йил муддатга мулк қилиб берилишини никоҳ шартномасида назарда тутиш нотўғри бўлади. Чунки Фуқаролик кодексининг 164-моддасига кўра, мулк ҳуқуқи муддатсиздир.
Фарруҳ Шарипов,
Оҳангарон тумани
хусусий амалиёт билан
шуғулланувчи нотариус.